Kto może wystąpić z roszczeniem o zadośćuczynienie oraz stosowne odszkodowanie ?
Przesłanką uzyskania zadośćuczynienia za krzywdę po śmierci osoby bliskiej oraz stosownego odszkodowania jest posiadanie legitymacji do wystąpienia z tego typu roszczeniem. Legitymacje tą posiadają najbliżsi członkowie rodziny. Kodeks cywilny nie zawiera definicji legalnej najbliższego członka rodziny. W świetle obowiązującego orzecznictwa SN uprawnionymi do żądania kompensaty na podstawie art. 446 § 3 i § 4 k.c. są członkowie rodziny zmarłego, przy czym muszą być to najbliżsi członkowie tej rodziny.
Jak ustalić kto jest najbliższym członkiem rodziny ?
Jednak o tym, kto jest najbliższym członkiem rodziny decyduje istniejący faktycznie stopień bliskości pomiędzy osobami pozostającymi w relacjach rodzinnych pomiędzy zmarłym a wymienionymi osobami. Wskazuje się, że w pewnych okolicznościach do kręgu najbliższych członków rodziny można zaliczyć na przykład dalszych wstępnych i zstępnych, macochę, ojczyma, konkubinę (tak m. In. orzeczenie SN z dnia 10 grudnia 1969 r. III PRN 77/69, OSN 1970, nr 9, poz. 160). Istotny jest zatem fakt wystąpienia relacji między osobą zmarłą a uprawnionym, nie jest istotny w dużym znaczeniu stopień pokrewieństwa. Uwagę zwraca się przede wszystkim na następujące czynniki:
- Odnośnie osoby poszkodowanej istotnymi informacjami dla ustalenia wysokości zadośćuczynienia mogą być w szczególności:
1) obowiązki i funkcje pełnione w rodzinie,
2) sposób spędzania wolnego czasu, rodzaj aktywności w życiu społecznym, hobby,
3) stanowisko lub zawód ostatnio wykonywany, do kiedy pracował, jakie posiadał wykształcenie, miejsce wykonywanej pracy lub nauki, czy w związku z pracą lub nauką nie przebywał codziennie w domu ? od kiedy to trwało i jak często bywał w domu, czy i jakie miał plany zawodowe lub plany co do dalszej nauki, od kiedy był na emeryturze lub rencie, jaki osiągał dochód netto miesięcznie
- Odnośnie poszczególnych uprawnionych istotnymi informacjami dla ustalenia wysokości zadośćuczynienia mogą być w szczególności:
1) wiek, miejsce faktycznego zamieszkania uprawnionego, od kiedy mieszka w aktualnym miejscu zamieszkania, z kim mieszka w swoim gospodarstwie domowym,
2) stan cywilny, od kiedy jest w związku małżeńskim / rozwiedziony / w separacji faktycznej lub orzeczonej przez sąd, ile ma dzieci i rodzeństwa,
3) stan zdrowia – na czym polegają problemy zdrowotne, jakie ma ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu i od kiedy to trwa, jaki został orzeczony stopień niepełnosprawności, od kiedy, do kiedy i z jakiego powodu, jakie są rokowania na przyszłość co stanu zdrowia,
4) obowiązki i funkcje pełnione w rodzinie,
5) osiągnięcia lub niepowodzenia w życiu zawodowym, społecznym i rodzinnym, jeśli ma to wpływ na ustalenie rozmiaru krzywdy uprawnionego,
6) sposób spędzania wolnego czasu, rodzaj aktywności w życiu społecznym.
Przykład 1.
W wyniku wypadku komunikacyjnego zmarł mężczyzna lat. 76. Poszkodowany był kierowcą pojazdu w który uderzył pojazd nieustępujący pierwszeństw przejazdu. W toku postępowania karnego ustalono, iż poszkodowany nie przyczynił się do powstania szkody. Poszkodowany miał żonę oraz dwie córki, oraz czwórkę wnucząt oraz brata.
Ustalając krąg osób uprawnionych zwrócono uwagę na fakt iż:
Zmarły mieszkał wspólnie z żoną oraz jedną córek oraz dwoma wnukami. Prowadzili wspólne gospodarstwo domowe. Druga córka wraz z swoimi dziećmi mieszkała osobno, 40 km od miejsca zamieszkania zmarłego ojca. Zmarły ojciec, raz w tygodniu odwiedzał drugą córkę, wspierał ją również finansowo oraz pomagał w codziennych obowiązkach. Zmarły miał również częsty kontakt z wnukami będącymi w wieku szkolnym. W przypadku rodzeństwa zmarłego, brat mieszkał za granicą. Rzadko kontaktował się z bratem, nie odwiedzał go. W omawianym przypadku, należy stwierdzić, że do najbliższych członków rodziny zaliczona, żonę zmarłego,córki oraz wnuczęta. W przypadku brata zmarłego, z uwagi na fakt pokrewieństwa, również można go zaliczyć to kręgu osób uprawnionych, jednak z uwagi brak ?stopnia bliskości?, brak utrzymywania relacji z zmarłym istnieją podstawy do nie przyznania zadośćuczynienia za krzywdę po śmierci osoby bliskiej lub ewentualnego obniżenia zadośćuczynienia.
Stosowne odszkodowanie – ile można żądać ?
Podstawą do przyznania świadczenia po śmierci członka rodziny jest art. 446 § 3 kodeksu cywilnego, który to stanowi, iż stosowne odszkodowanie może być przyznane najbliższym członkom rodziny, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej.
Art. 446 § 3 k.c., nie zawiera wprost wymienionych przesłanek, jakimi należy się kierować w celu określenia zasadności oraz wysokości stosownego odszkodowania. Z założenia polskiego ustawodawcy, instytucja stosownego odszkodowania, jaką przewiduje art. 446 § 3 k.c. ma na celu kompensatę szkody majątkowej powstałej wskutek śmierci poszkodowanych. Konsekwencja ww.tezy, jest fakt, że odszkodowanie dla najbliższego członka rodziny zmarłego z tytułu pogorszenia jego sytuacji życiowej, kompensuje szkodę majątkową. Jak zatem wynika z powyższego odszkodowanie z powodu utraty osoby najbliższej jest odszkodowaniem nie za jej śmierć i psychiczne cierpienie z tej przyczyny, lecz za pogorszenie się sytuacji życiowej osoby najbliższej wskutek tej śmierci i to tylko wtedy, gdy pogorszenie jest znaczne.
Stosownie do przepisu art. 446 § 3 kodeksu cywilnego najbliższym członkom rodziny przysługuje jednorazowe odszkodowanie za znaczne pogorszenie się sytuacji życiowej rodziny. Ocena ?znacznego pogorszenia? zależna jest od rozmiarów ujemnych następstw natury majątkowej zarówno już istniejących jak i dających się przewidzieć w przyszłości i oparta jest na szczegółowej analizie ogólnej sytuacji osoby uprawnionej z uwzględnieniem wszystkich okoliczności mających wpływ na jej warunki życiowe, stan zdrowia, wiek, stosunki rodzinne, majątkowe. Pogorszeniem sytuacji życiowej jest również doznanie silnego wstrząsu psychicznego na skutek tragicznej śmierci osoby najbliższej.Przy ocenie wpływu wstrząsu psychicznego spowodowanego śmiercią osoby najbliższej na ogólną sytuację pokrzywdzonego pod kątem widzenia przesłanki z art. 446 § 3 kodeksu cywilnego należy mieć na uwadze istotną okoliczność. Chodzi mianowicie o kwestię związku przyczynowego między śmiercią osoby najbliższej i spowodowanym tym wstrząsem a pogorszenie się sytuacji życiowej.
Pogorszenie się sytuacji życiowej musi być obiektywnym i przyczynowo uzasadnionym wynikiem śmierci osoby najbliższej a nie wynikać tylko z subiektywnych reakcji i ich życiowych konsekwencji. Przy pogorszeniu sytuacji życiowej należy przede wszystkim rozumieć zmiany w zakresie czysto materialnym dotyczącym bytu danej rodziny. Należy przy tym podkreślić, że w myśl uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 26.10.1970r. aby ocenić, czy żądanie odszkodowania jest uzasadnione, należy dokładnie ustalić, jaka była sytuacja życiowa rodziny zmarłego przed jego śmiercią oraz, czy i o ile uległa ona pogorszeniu wskutek zdarzenia. Dopiero w razie ustalenia, że nastąpiło znaczne pogorszenie sytuacji życiowej może zostać przyznane najbliższym członkom rodziny stosowne odszkodowanie. Ocena ?znacznego pogorszenia? zależna jest od rozmiarów ujemnych następstw natury majątkowej zarówno już istniejących jak i dających się przewidzieć w przyszłości i oparta jest na szczegółowej analizie ogólnej sytuacji osoby uprawnionej z uwzględnieniem wszystkich okoliczności mających wpływ na jej warunki życiowe, stan zdrowia, wiek, stosunki rodzinne, majątkowe.
Pogorszeniem sytuacji życiowej jest również doznanie silnego wstrząsu psychicznego na skutek tragicznej śmierci osoby najbliższej. Przy ocenie wpływu wstrząsu psychicznego spowodowanego śmiercią osoby najbliższej na ogólną sytuację pokrzywdzonego pod kątem widzenia przesłanki ?z art. 446 § 3 kodeksu cywilnego należy mieć na uwadze istotną okoliczność. Chodzi mianowicie o kwestię związku przyczynowego między śmiercią osoby najbliższej i spowodowanym tym wstrząsem a pogorszenie się sytuacji życiowej. Pogorszenie się sytuacji życiowej musi być obiektywnym i przyczynowo uzasadnionym wynikiem śmierci osoby najbliższej a nie wynikać tylko z subiektywnych reakcji i ich życiowych konsekwencji.
Przykład 2.
Z roszczeniem występują synowie zmarłego. Ustalenia w sprawie; W chwili śmierci powodowie byli półsierotami (w 2009 roku zmarła matka uprawnionych).Ojciec był jedynym żywicielem rodziny, prowadził gospodarstwo rolne. Synowie pomagali w prowadzeniu gospodarstwa. W dniu szkody dwaj synowie, Marek i Marcin byli niepełnoletni,Starszy brat ? Krzysztof został ustanowiony opiekunem prawnym swoich braci. Obaj młodsi synowie w dniu śmierci ojca uczęszczali do podstawówki. Syn Krzysztof rok przed śmiercią rozpoczął pracę w stolarni; po śmierci ojca kontynuuje pracę zarobkową oraz zajmuje się gospodarstwem przejętym po ojcu. Obecnie gospodarstwo jest mniejsze niż przed śmiercią poszkodowanego. Synowie byli mocno emocjonalnie związani z ojcem.Syn Krzysztof jechał samochodem który uczestniczył w wypadku.
Ubezpieczyciel dobrowolnie wypłacił
- Na rzecz Marka i Marcina po 20.000 zł z tytułu pogorszenia się sytuacji życiowej,
- Na rzecz Krzysztofa po 30.000 zł z tytułu pogorszenia się sytuacji życiowej
W przypadku procesu sądowego, Sąd uznał, że nie istniał spór odnośnie samego faktu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej,kwestią sporną była wysokość odszkodowania.
Sąd zasądził na rzecz uprawnionych:
- Sławomira dodatkowo po 30.000 zł ,
- Marcina ? dodatkowo 25.000 zł,
- Marka – dodatkowo 25.000 zł
Przykład 3.
Zmarły: mężczyzna w wieku 35 lat (potrącony rowerzysta), kawaler, bezdzietny, mający w planach założenie rodziny ponadprzeciętna osobowość – ukończone studia z zakresu ekonomii na UW, studia zagraniczne, w toku: studia doktoranckie, wykładowca na UW, znajomość 3 języków obcych, prowadził firmę zajmującą się szkoleniem biznesowym.
Osoba występująca z roszczeniami: matka zmarłego lat 65, rozwiedziona, posiadająca zamężną córkę i wnuczkę. Uprawniona była osobą czynna zawodowo: pełniąca funkcję członka zarządu w S.A. ponadprzeciętna sytuacja materialna uprawnionej, np.: uzyskany w. 2005 r. przychód wyniósł ok. 250 tys. zł. Relacje pomiędzy zmarłym, a uprawnioną – silne więzi emocjonalne, wzajemna pomoc, troska, wspólne spędzanie czasu (wycieczki rowerowe, święta). Mieszkali osobno, jednak w tym samym mieście sytuacja uprawnionej po śmierci syna – utrata motywacji, jak też radości z życia, depresja, brak chęci do pracy.
Ubezpieczyciel dobrowolnie wypłacił:
- Na rzecz uprawnionej odszkodowanie z tytułu znacznego pogorszenia się sytuacji życiowej w kwocie – 30.000 zł
W przypadku procesu sądowego, Sąd uznał, że nie istniał spór odnośnie samego faktu znacznego pogorszenia sytuacji życiowej,kwestią sporną była wysokość odszkodowania. Sąd zasądził na rzecz powódki odszkodowanie z tytułu znacznego pogorszenia się sytuacji życiowej – 50.000 zł (łącznie 80.000 zł)
Zadośćuczynienie za krzywdę po śmierci osoby bliskiej – ile można żądać ?
Zgodnie z art. 446 § 4 k.c. może zostać przyznana najbliższym członkom rodziny zmarłego odpowiednia suma tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Zadośćuczynienie ma charakter kompensacyjny, nie może więc być symboliczne ani także nadmierne w stosunku do doznanej krzywdy. 
Wysokość zadośćuczynienia musi być utrzymana w rozsądnych granicach odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa. Określając wysokość zadośćuczynienia należy wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności mające wpływ na rozmiar doznanej krzywdy. Należy również zaznaczyć, że zadośćuczynienie określone przez art. 446 §4 kodeksu cywilnego ma charakter szkody niemajątkowej i ma na celu jej naprawienie poprzez przyznanie rekompensaty pieniężnej. Ustalając wysokość zadośćuczynienia oceniane są m.in. indywidualny stopień krzywdy odczuwanej po śmierci osoby bliskiej, stopień cierpienia psychicznego, stopień zażyłości i bliskości, jakie zachodziły pomiędzy poszkodowanym a osobą uprawnioną, jak również wpływ straty osoby bliskiej na samopoczucie i zdrowie uprawnionego.
Przykład 4.
Zmarła: kobieta lat 54 (potrącona piesza), głowa wieloosobowej rodziny (wychowała czwórkę dzieci), w dacie śmierci – wdowa. Po osiągnięciu pełnoletniości dzieci zamieszkały w pobliżu matki, przez co rodzina była silnie zżyta, a zmarła nie tylko jednoczyła dzieci, ale była dla nich podporą, mieszkała z 2 córkami w trzypokojowym domu.
Okoliczności dotyczące relacji między uprawnionymi, a zmarłą:
- pierwsza córka lat 28, nauczycielka w szkole, zamieszkała (od kilkunastu lat) w odległości 5 km od zmarłej, którą odwiedzała 1-2 razy w miesiącu, traktowała matkę jak przyjaciółkę, powierzała jej każdy problem, matka pomagała jej materialnie, nadal odczuwa smutek po śmierci matki, ma męża i dzieci.
- druga córka zmarłej lat 30, pielęgniarka, aktualnie przebywa na urlopie wychowawczym, wyprowadziła się z domu rodzinnego ok. 10 lat temu, zamieszkała w odległości 3 km od matki, u zmarłej przebywała kilka razy w tygodniu, dość blisko związana z matką, jej śmierć pozostawiła uczucie pustki i bezradność
- syn zmarłej lat 26, z zawodu kierowca, zamieszkiwał wspólnie z matką, pozostawał okresowo na jej utrzymaniu, po śmierci matki zamknął się w sobie.
Ubezpieczyciel dobrowolnie wypłacił:
- Dla trojga dzieci, w tym syna – wypłacono po 25 tys. zł
W przypadku procesu sądowego, Sąd zasądził na rzecz uprawnionych:
- Dla każdej z dwóch córek zwiększono zadośćuczynienie łącznie do 70 tys. zł
- Dla syna zwiększono zadośćuczynienie łącznie do 60 tys. zł