Strata bliskiej osoby, zawsze będzie bolesnym przeżyciem, które nie łatwo opisać słowami, tym bardziej jeśli ukochaną osobę tracimy w wyniku nagłego, tragicznego zdarzenia np. na skutek wypadku. Doskonale zdajemy sobie sprawę, że żadne pieniądze nie zwrócą nam bliskiej osoby, to jednak w tak trudnych sytuacjach miejmy świadomość tego, że ustawodawca przygotował dla rodzin tragicznie zmarłych osób pomoc w postaci kilku rodzajów rekompensaty pieniężnej, która przynajmniej w minimalnym stopniu wynagrodzi krzywdę psychiczną, a przede wszystkim materialną. O to, o co możemy się ubiegać po śmierci bliskiego w wypadku regulują przepisy Kodeksu cywilnego.
Zgodnie z nim rodzajami rekompensaty pieniężnej, należnej Poszkodowanym są:
- odszkodowania,
- zadośćuczynienie,
- renta.
Odszkodowanie za śmierć osoby bliskiej i zadośćuczynienie za śmierć, to dwie różne instytucje, pomimo że zazwyczaj dochodzone są łącznie. Odszkodowanie obejmuje bowiem naprawienie szkody majątkowej np. zwrot wszelkich kosztów, a zadośćuczynienie dotyczy szkody niematerialnej tzw. krzywdy.
O ile forma odszkodowania za śmierć osoby bliskiej funkcjonuje w prawie polskim znacznie dłużej, o tyle zadośćuczynienie jako świadczenie stosunkowo od niedawna bo dopiero od 2008 r. Poniżej przedstawimy na czym polega konstrukcja każdego z przyznawanych świadczeń. W pierwszej kolejności zgodnie z art. 446 § 1 kc odszkodowanie za śmierć osoby bliskiej obejmuje zwrot kosztów leczenia i pogrzebu.
Zwrot kosztów leczenia poszkodowanego od momentu wypadku do śmierci
Jeśli śmierć poszkodowanego nie nastąpiła w momencie wypadku, tylko później i w danym czasie w celu ratowania życia i zdrowia poniesione zostały koszty związane z procesem leczenia, a więc np. zakup lekarstw, opatrunków etc. możemy się ubiegać o zwrot kosztów poniesionych na leczenie poszkodowanego.
Zwrot kosztów związanych z pogrzebem
Do kwoty tej zaliczają się szeroko pojęte koszty organizacji uroczystości pogrzebowych i obejmują zwrot kosztów bezpośrednio związanych z pogrzebem (jak transport zwłok, nabycie trumny, urny zakup miejsca na cmentarzu i inne), jak również zwrot wydatków, odpowiadających zwyczajom danego środowiska (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 styczna 1982 r. (sygn. akt II CR 556/81)). Do tych wydatków zalicza się także koszt postawienia nagrobka (w granicach kosztów przeciętnych), wydatki na wieńce i kwiaty, koszty zakupu odzieży żałobnej, posługi religijnej, kremacji zwłok. Ponadto należy zaliczyć także wydatki na poczęstunek biorących udział w pogrzebie osób.
Istotna jest również okoliczność, że poziom zwrotu kosztów pogrzebu jest ograniczony do kosztów typowego pochówku właściwego dla danego środowiska i tradycji, zatem odpowiedzialność odszkodowawcza będzie ograniczała się do kosztów typowego pogrzebu ( Orzeczenie SN z dnia 22 stycznia 1981r. (sygn. akt II CR 600/80)).
Renta
Renta jest to rekompensata pieniężna, wypłacana regularnie co miesiąc bądź też w zależności od indywidualnych ustaleń i preferencji w innych odstępach czasu lub jednorazowo. Jest to świadczenie dodatkowe, a więc wypłacane oprócz pozostałych, należnych rodzajów odszkodowania. Świadczenie to funkcjonuje niezależnie od przysługującego odszkodowania z ZUS (renty rodzinnej, renty rodzinnej powypadkowej, jednorazowego odszkodowania czy innych świadczeń).
Przysługuje ona osobom, wobec których zmarły:
- miał obowiązek alimentacyjny (współmałżonek, dzieci, rodzice),
- regularnie dostarczał środki do życia,
Możliwość dochodzenia odszkodowania za śmierć osoby bliskiej ze względu na fakt znacznego pogorszenia sytuacji życiowej rodziny jest bezpośrednio uregulowana w art. 446 § 3 Kodeksu Cywilnego, według którego: ?Sąd może ponadto przyznać najbliższym członkom rodziny zmarłego stosowne odszkodowanie, jeżeli wskutek jego śmierci nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej?.
Odszkodowanie z tytułu pogorszenia sytuacji życiowej
Jest to rekompensata pieniężna wypłacana jednorazowo, która kompensuje głównie majątkowe negatywne następstwa śmierci osoby bliskiej. Znaczne pogorszenie sytuacji życiowej rozpatrywać należy w szerszym aspekcie niż sama strata finansowa. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 22 października 2010 r. (sygn. akt III CZP 76/10, OSNC-ZD 2011, z. B, poz. 42). stanowi to również utratę realnej możliwości polepszenia materialnych warunków życia i realizacji planów życiowych w przyszłości.
Dodatkowymi przesłankami pozaekonomicznymi ?znacznego pogorszenia sytuacji życiowej? (wkład niematerialny, jaki zmarły wnosił dotychczas i mógł wnosić w przyszłości), a które mają wpływ na wypłatę stosownego odszkodowania, są m.in.: wsparcie członka rodziny i czas poświęcany na wychowanie dzieci, opieka nad chorymi, czy inne prace domowe które byłyby jego udziałem, gdyby nie zginął w wypadku itp. Pod uwagę należy wziąć również przeżywanie traumy, smutku po śmierci osoby bliskiej, osłabienie motywacji do działania i przezwyciężania trudności, co często ma bezpośredni wpływ na sytuację materialną osoby, która rości po zmarłym.
Jest oczywiste, że każdy członek rodziny oprócz (jeżeli oczywiście ze względu na stan zdrowia to możliwe) dostarczania środków utrzymania świadczy także na rzecz osób bliskich szereg prac, które chociaż nie podlegają odrębnemu wynagrodzeniu, to mają niewątpliwie wymiar materialny i gdyby nie wykonywał ich członek rodziny, to istniałaby potrzeba wynajęcia osób trzecich. Po śmierci najbliższych tracimy nie tylko wsparcie finansowe, ale także osoby, która pomagają w wypełnianiu obowiązków życia codziennego, z którą możemy dzielić się obowiązkami rodzinnymi, ale i oczekiwane wsparcie osoby najbliższej w sytuacji, życia codziennego czy też sfery wychowania wspólnego potomstwa. Brak wsparcia jest źródłem dodatkowych lęków o przyszłość zarówno swoją, jak często bywa małych jeszcze dzieci. Co więcej, śmierć wpływa również w istotny sposób na psychikę Uprawnionych. Nie chodzi przy tym o przeżycia psychiczne jako takie, ale o wywołane nimi trudności życiowe, które przekładają się na utrudnione funkcjonowanie w nowej rzeczywistości, co z kolei może wpływać na możliwości materialne takiej osoby (por. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie I Wydział Cywilny z dnia 18 sierpnia 2015 r. w sprawie o sygnaturze I ACa 2006/14).
Ubiegając się o opisane powyżej odszkodowanie za śmierć osoby bliskiej, przede wszystkim musimy wykazać pogorszenie się naszej sytuacji majątkowej na skutek śmierci osoby bliskiej w wypadku. Jeśli mieszkaliśmy razem prowadząc wspólnie gospodarstwo domowe i zarobki zmarłego np. comiesięczna pensja jako nieodzowny wkład materialny (finansowy, rzeczowy), przyczyniały się do jego utrzymania, są to niewątpliwie podstawy do dochodzenia odszkodowania.
Zadośćuczynienie za śmierć osoby bliskiej
Znowelizowany artykuł 446 § 4 kc daje możliwość bliskim osoby zmarłej wyrównania szkody niemajątkowej. Sama utrata członka rodziny i wszystkiego co z nim związane, a więc łączących więzi, utrata poczucia bezpieczeństwa, oparcia i kontaktu z osobą najbliższą, a co za tym idzie cierpienie psychiczne, lęk, osamotnienie jest krzywdą samą w sobie i podstawą do żądania zadośćuczynienia od osoby odpowiedzialnej. Jest to podobnie jak odszkodowanie, świadczenie wypłacane jednorazowo i jest roszczeniem o charakterze stricte niemajątkowym, mającym w szczególności za zadanie kompensatę krzywdy moralnej, doznanej w wyniku śmierci bliskiej osoby.
Zwrócić przy tym należy szczególną uwagę na stanowisko zawarte w Wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20.04.2016 r., w ramach którego tamtejszy Sąd stwierdził co następuje: ?Niewątpliwie śmierć osoby bliskiej jest jednym z najcięższych doświadczeń i powodować może poważne cierpienia. Zadośćuczynienie jest formą rekompensaty pieniężnej z tytułu szkody niemajątkowej i obejmuje swym zakresem wszystkie cierpienia fizyczne i psychiczne związane ze śmiercią osoby bliskiej, zarówno już doznane, jak i te, które mogą powstać w przyszłości. Ma w swej istocie ułatwić przezwyciężenie ujemnych przeżyć związanych z nagłą stratą najbliższej osoby. Dzięki niemu winna zostać przywrócona równowaga, zachwiana wskutek popełnienia przez sprawcę czynu niedozwolonego. Ma ono charakter całościowy i winno stanowić ekonomicznie odczuwalną wartość.?
Silne, negatywne reakcje, powstałe w sferze emocjonalnej w wyniku śmierci osób najbliższych mogą polegać w szczególności na bezustannym poczuciu smutku, winy, bezsilności, przytłoczenia, wszechobecnej samotności, napawającego niepewnością i strachem. Zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej nie ma na celu wyrównania strat poniesionych przez członków najbliższej rodziny zmarłego, a stanowić ma swoistą materialną pomoc dającą możliwość adaptacji w nowej, trudnej rzeczywistości. Ma ponadto na celu pełnić funkcję łagodzącą ogrom cierpień wywołanych utratą ukochanej bliskiej osoby.
Co wpływa na wysokość wypłaconego odszkodowania
Na wysokość zadośćuczynienia główny wpływ ma stopień relacji i więzi pomiędzy zmarłym, a osobą ubiegającą się o odszkodowanie. W dużej mierze im bliższy stopień pokrewieństwa lub silniejsza więź, tym wyższa może być kwota odszkodowania. Ponadto na wysokość wpływa również sytuacja życiowa osób, które ubiegają się o takie świadczenia. W przypadku dochodzenia odszkodowania należy wykazać przede wszystkim różnicę pomiędzy życiem przed i po śmierci bliskiej osoby. Materialne pogorszenie jakości życia, jak i gorsze perspektywy na przyszłość osoby, której bliski zginął w wypadku, będą wpływały na wysokość przyznanego odszkodowania. Duże znaczenie będzie miała także kwestia zarobków zmarłego. Im wyższe dochody, a tym samym, im większy wkład w utrzymanie gospodarstwa domowego i rodziny ponosił, tym wyższe może być odszkodowanie.
Wysokość zadośćuczynienia jest ustalana zazwyczaj na podstawie następujących kryteriów:
- długotrwałość cierpienia po śmierci poszkodowanego;
- stopień krzywdy spowodowany śmiercią poszkodowanego;
- wiek osoby uprawnionej do otrzymania zadośćuczynienia;
- stopień pokrewieństwa z poszkodowanym;
- wpływ śmierci na funkcjonowanie rodziny poszkodowanego;
- funkcja, jaką zmarły pełnił w rodzinie.
Nieco inaczej kształtują się ww. kryteria, gdy osobami uprawnionymi do otrzymania odszkodowania są rodzice zmarłego dziecka. Wśród najważniejszych czynników wyróżnia się:
- nagłe rozerwanie więzi rodziców w dzieckiem;
- utrata możliwości ze strony rodziców na uczestniczenie w rozwoju swojego dziecka;
- wiek dziecka;
- inne czynniki, które wpływają na stopień poczucia krzywdy (rozpatrywane indywidualnie).
Kto może ubiegać się o odszkodowanie?
O odszkodowanie za śmierć bliskiej osoby może ubiegać się każdy, kto taką osobę stracił. Zazwyczaj są to najbliżsi krewni zmarłego: rodzice, dzieci, rodzeństwo czy małżonek zmarłego. Warto jednak wiedzieć, że również dalsi krewni, np. wnuki, wujostwo czy dziadkowie, oraz inne osoby, które ze zmarłym łączyła bardzo bliska więź emocjonalna, mogą ubiegać się o przysługujące im zadośćuczynienie, bowiem katalog takich osób nie jest zamknięty. Nie musi być to więc jedynie rodzina zmarłego w powszechnym tego słowa znaczeniu, ale o odszkodowanie mogą się również ubiegać osoby przebywające w nieformalnym związku no. w konkubinacie. Stopień więzi uczuciowej należy każdorazowo ocenić indywidulanie. Stwierdzenie bliskich relacji ze zmarłym będzie wymagało udowodnienia i zadanie to należy do ubiegającego się o odszkodowanie. Sytuacja jest prostsza, jeśli osoby takie mieszkały ze zmarłym lub prowadziły wspólne gospodarstwo domowe.
Termin na dochodzenie roszczeń?
Odszkodowanie za śmierć bliskiej osoby można dochodzić nawet do 20 lat od daty śmierci!! W przypadku dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej warto pamiętać o terminach przedawnienia. Zgłoszone roszczenie po ustawowym terminie, skutkować może odmową ze strony Ubezpieczyciela a na etapie sądowym oddaleniem powództwa przez Sąd, który prowadzi sprawę. Podstawowym terminem przedawnienia roszczeń odszkodowawczych jest okres 3-letni. Jeżeli jednak śmierć osoby bliskiej nastąpiła w wyniku przestępstwa, zbrodni, występku, najczęściej będzie to śmierć w wypadku samochodowym, wówczas termin na dochodzenie roszczeń przedawnia się po 20 latach od dnia popełnienia. W przypadku występowania znamion przestępstwa, a w sytuacji kiedy wyrok karny nie został wydany z powodu choćby nawet śmierci sprawcy, lub tego, iż nie jest on znany z powodu oddalenia się z miejsca zdarzenia, Sąd Cywilny rozpatrując sprawę o zadośćuczynienie czy odszkodowanie sam może ustalić, że doszło do popełnienia przestępstwa, a tym samym zastosować wydłużony okres przedawnienia.